พระอริยานุวัตร ปราชญ์ภาคอีสาน

คอลัมน์ อริยะโลกที่ 6

โดย… เชิด ขันตี ณ พล

พระอริยานุวัตร ปราชญ์ภาคอีสาน – “พระอริยานุวัตร” (อารีย์ เขมจารี) เป็นอดีตพระเถระชั้นผู้ใหญ่วงการสงฆ์เมืองมหาสารคาม ได้รับการยกย่องว่าเป็น บุคลากรที่มีความรู้ความสามารถ ไม่เคยหยุดนิ่ง ใฝ่เรียนรู้ค้นคว้าตลอดเวลา

ยังเป็นผู้มีความสามารถรอบรู้เกี่ยวกับวัฒน ธรรมขนบธรรมเนียมประเพณีอีสาน เชี่ยวชาญอักขระโบราณ ตลอดชีวิตของท่านมุ่งมั่นอยู่กับการศึกษาค้นคว้าคัมภีร์โบราณ วรรณกรรมพื้นบ้านอีสาน แปลออกมาเป็นภาษาไทย ผลงานปรากฏต่อสาธารณชนวงกว้างมากมาย

จนได้รับการยกย่องว่าเป็นพระนักปราชญ์แห่งภาคอีสานอย่างแท้จริง

มีนามเดิมว่า อารีย์ โยธิมาตย์ เกิดเมื่อวันที่ 24 มี.ค.2458 ณ คุ้มดอนบม ต.หนองแสง อ.วาปีปทุม จ.มหาสารคาม

อายุ 13 ปี เข้าพิธีบรรพชา ที่วัดสระแคน ต.หนองแสง อ.วาปีปทุม โดยมีพระครูวาปี สมณคุต เจ้าคณะแขวงวาปีปทุม เป็นพระอุปัชฌาย์

ครั้นเมื่ออายุครบ 20 ปี เข้าพิธีอุปสมบท เมื่อวันที่ 19 พ.ค.2478 ณ วัดโสมนัสประดิษฐ์ ต.หนองแสง อ.วาปีปทุม โดยมีพระครูวาปีคณานุรักษ์ วัดโสมนัสประดิษฐ์ เป็น พระอุปัชฌาย์ พระใบฎีกาชุย วัดสุวรรณพัตร์ เป็นพระกรรม วาจาจารย์ และพระสมุห์เสาร์ วัดสุวรรณพัตร์ เป็นพระอนุสาวนาจารย์

ด้วยความตั้งใจศึกษาค้นคว้าพระธรรมวินัยอย่างลึกซึ้ง ท่านได้เดินทางเข้ากรุงเทพฯ เพื่อเรียนพระปริยัติธรรม ณ สำนักเรียนวัดสามพระยา ต่อมาสอบได้นักธรรมเอกและสอบได้เปรียญธรรม 4 ประโยค

พ.ศ.2484 สอบได้เปรียญธรรม 5 ประโยค ณ สำนักเรียนวัดเบญจมบพิตร ก่อนเดินทางกลับอีสานบ้านเกิด เป็นครูสอนนักธรรม–บาลี สอนพระปริยัติสามัญ และการศึกษาผู้ใหญ่ วัดมหาชัย (พระอารามหลวง) ต.ตลาด อ.เมือง จ.มหาสารคาม พร้อมกับศึกษาเรียนรู้ระบบงานบริหารปกครอง

ปฏิบัติหน้าที่ด้วยความขยันขันแข็ง พ.ศ.2486 ได้รับการแต่งตั้งเป็นเลขานุการคณะกรรมการสงฆ์จังหวัดมหาสารคาม พ.ศ.2490 ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระครูสัญญาบัตร ในราชทินนามที่ “พระครูอริยานุวัตร”

พ.ศ.2493 ได้รับการแต่งตั้งรักษาการแทนเจ้าคณะอำเภอเมือง พ.ศ.2496 ได้รับพระราชทานตั้งสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญ ในราชทิน นามที่ พระอริยานุวัตร

พ.ศ.2498 เป็นหัวหน้าพระวินัยธร ภาค 4 พ.ศ.2504 เป็นพระอุปัชฌาย์ และเป็นเจ้าอาวาสวัดมหาชัย ขึ้นรักษาการแทนเจ้าคณะจังหวัดมหาสาร คาม

หลังพ้นจากตำแหน่งรักษาการในปี พ.ศ.2526 ได้รับแต่งตั้งเป็นรองเจ้าคณะจังหวัดมหาสารคาม

อุทิศตนเพื่อการศึกษาให้กับพระพุทธศาสนามาโดยตลอด มีผลงานเป็นที่ประจักษ์หลายด้าน อาทิ เป็นผู้อำนวยการโรงเรียนผู้ใหญ่วัดมหาชัย เป็นกรรมการตรวจธรรมสนามหลวง เป็นศึกษาจังหวัดมหาสารคาม เป็นอาจารย์พิเศษมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒมหาสารคาม (มหาวิทยาลัยมหาสารคามในปัจจุบัน) และเป็นอาจารย์พิเศษบรรยายตามสถานศึกษาต่างๆ

ให้ความสนใจศึกษาอักขระโบราณจนเกิดความชำนาญ สามารถอ่านเขียนอักษรขอม ลาว ไทยน้อย ได้อย่างแตกฉาน ได้ใช้ความรู้ด้านภาษารวบรวมเรื่องราวเกี่ยวกับขนบธรรมเนียมประเพณีอีสาน วรรณกรรมพื้นถิ่น จากคัมภีร์โบราณ เอกสารใบลานต่างๆ ชำระและปริวรรตออกมาเป็นภาษาไทย

มีผลงานปรากฏต่อสาธารณชนมากมาย จึงได้รับเชิญให้ไปบรรยายตามสถาบันการศึกษาต่างๆ

นอกจากนี้ ท่านยังเป็นผู้ก่อตั้งศูนย์อนุรักษ์วรรณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ รวมทั้งได้รับการแต่งตั้งเป็นกรรมการยกร่างศัพท์อีสานในปทานุกรม

ด้วยคุณงามความดีของท่านที่ปฏิบัติมาตลอดชีวิตในเพศบรรพชิต พ.ศ.2523 ได้รับพระราชทานปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาภาษาศาสตร์และวรรณคดีไทย มหาวิทยา ลัยศรีนครินทรวิโรฒ

หลังตรากตรำรับใช้พระพุทธศาสนามาอย่างยาวนาน ในช่วงบั้นปลายชีวิตอาพาธบ่อยครั้งด้วยโรคชรา

สุดท้ายท่านถึงแก่มรณภาพอย่างสงบ เมื่อวันที่ 16 ก.ค.2534 สิริอายุ 78 ปี พรรษา 57