แม่น้ำคงคา เป็นแม่น้ำที่คนใช้เป็นสัญลักษณ์สำคัญในพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์ หรือศาสนาฮินดู เป็นแม่น้ำที่เป็นสัญลักษณ์และคติทางศาสนา
พุทธศาสนากล่าวถึงความสำคัญของแม่น้ำคงคาในเชิงเปรียบเทียบว่า พระพุทธเจ้าที่เคยอุบัติมาก่อนหน้าพระศากยโคดมหรือพระพุทธเจ้าที่เรารู้จักกันนั้นมีมากกว่าเมล็ดทรายในมหาคงคานที
คติคือการจะเป็นพระพุทธเจ้านั้นหากบุคคลใดปรารถนาที่จะพ้นทุกข์และปฏิบัติหรือการใช้ชีวิตที่เห็นเข้าใจและใช้ปัญญาและตามอริยมรรคอันมีองค์แปดพร้อมบริบูรณ์ที่เรียกว่า กำหนดรู้โดยแจ้งประจักษ์แล้ว ถือว่าเป็นพระพุทธเจ้าพระองค์หนึ่ง
สำหรับศาสนาพราหมณ์ฮินดู แม่น้ำคงคาซึ่งทอดยาวตั้งแต่เทือกเขาหิมาลัยทิศเหนือของอินเดีย พาดยาวมาทางตะวันออกของชมพูทวีปและรวมเข้ากับแม่น้ำพรหมบุตรทางทิศตะวันออกของอินเดีย หรือพื้นที่ภาคกลางของประเทศบังกลาเทศออกสู่อ่าวเบงกอลเปรียบดังมารดาผู้เลี้ยงบุตร
ศาสนาฮินดู พระแม่คงคาเป็นธิดาของท้าวทิมวัต เป็นสัญลักษณ์ของความงาม ความสะอาดและบริสุทธิ์ พระพรหมและหมู่เทวดาไปอัญเชิญมาสู่โลกมนุษย์ เพื่อให้ผู้คนได้ชำระล้างบาปและมลทิน แต่เนื่องจากพระแม่คงคามีกระแสน้ำที่ไหลแรงเชี่ยวกราก เทวดาจึงขอให้พระศิวะช่วยใช้พระเกศาชะลอความรุนแรงให้ไหลได้ช้าลง ชาวฮินดูจึงถือเป็นแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์ใช้อาบกินเพื่อชำระบาป
ความเกี่ยวพันของแม่น้ำคงคาระหว่างพุทธศาสนาฝ่ายมหายานกับศาสนาฮินดู ปรากฏธรรมนิยายทางฝ่ายมหายานในเรื่องกามนิตกับวาสิฏฐี ซึ่งทางฝ่ายมหายานนั้นมีความเชื่อว่าในดินแดนฝั่งทางตะวันตกของชมพูทวีปนั้น คือทิศตะวันตกของชมพูทวีป อันเป็นจุดกำเนิดของแม่น้ำคงคา มีสถานที่อันเป็นที่สถิตอยู่ของพระพุทธเจ้านามอมิตะพุทธ หรือพระผู้มีปัญญาที่เปรียบ ดังแสงสว่างที่จะสาดส่องทำความสว่างเข้าไปได้ทุกที่เรียกว่า แดนสุขาวดี ซึ่งกามนิตและวาสิฏฐีได้สัญญากันไว้ว่า เมื่อตายจากโลกนี้ไปแล้วจะไปอุบัติขึ้นและรักกันอยู่ในแดนสุขาวดี
คริสต์ศาสนามีการกล่าวถึงแม่น้ำสำคัญอยู่สายหนึ่งชื่อ แม่น้ำจอร์แดน ซึ่งเป็นที่ที่นักบุญจอห์นเดอะแบปทิสต์ ศาสนาจารย์ของศาสนายิวได้ทำพิธีศีลจุ่มชำระบาปให้แก่พระเยซู เพื่อยืนยันว่าเป็นพระคริสต์ พระบุตรผู้ไถ่บาปโดยสมบูรณ์
ชวพงศ์ ชำนิประศาสน์
