การกวนข้าวมธุปายาส หรือข้าวทิพย์ เป็นกิจกรรมสำคัญตามพุทธประวัติ เป็นข้าวทิพย์ที่ นางสุชาดา บุตรีกฎุมพี มหาเศรษฐี แห่งบ้านเสนานิคม ณ ตำบลอุรุเวลา ประเทศอินเดีย ในสมัยพุทธกาล ซึ่งจัดปรุงขึ้นแล้วนำไปถวายพระมหาบุรุษ ก่อนที่จะตรัสรู้เป็นพระสัมมา สัมพุทธเจ้า
หลังจากพระองค์เสวยข้าวมธุปายาสของนางสุชาดาแล้ว ก็ได้ทรงบรรลุอภิสัมโพธิญาณในย่ำรุ่งของคืนนั้นเอง
ชาวบ้านจึงเชื่อว่าข้าวมธุปายาสเป็นอาหารทิพย์ เป็นโอสถขนานเอกบันดาลความสำเร็จให้แก่ผู้บริโภคด้วย
สำหรับในปัจจุบันการกวนข้าวมธุปายาส นิยมทำกันในวันขึ้น 13 และ 14 ค่ำ เดือน 3 ซึ่งเป็นระยะเวลาที่ข้าวในนากำลังออกรวงเป็นน้ำนมข้าว เพราะน้ำนมข้าวเป็นเครื่องปรุงสำคัญ ผสมกับเครื่องปรุงนานาชนิดที่มีอยู่ในท้องถิ่น เช่น ผลไม้ชนิดต่างๆ น้ำผึ้ง น้ำตาลทราย กะทิ พืชสมุนไพร เผือก มัน เป็นต้น มาผสมคลุกเคล้าให้เข้ากัน จากนั้นนำไปใส่ในกระทะใบบัวที่วางอยู่บนเตาไฟ ซึ่งใช้ไม้ฟืนเป็นเชื้อเพลิง แล้วช่วยกันผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนกันกวนซึ่งใช้เวลา 6-8 ชั่วโมง จนเหนียว เทใส่ภาชนะสำหรับรับประทานเพื่อความเป็นสิริมงคล
ตามพุทธประเพณีโบราณ การกวนข้าวทิพย์ล้วนมีองค์ประกอบและขั้นตอนที่หลากหลาย โดยเฉพาะการกำหนดให้คนกวน ต้องเป็นสาวพรหมจรรย์ 3 คน ที่เป็นลูกคนหัวปี คนกลาง และคนสุดท้อง
ขณะที่ภายในมณฑลพิธี ยังมีข้อห้ามอีกหลายประการ อาทิ ห้ามดื่มสุรา ห้ามรับประทานอาหาร ห้ามสวมรองเท้า ห้ามผู้มีโรคสังคมรังเกียจ ห้ามผู้หญิงมีประจำเดือนหรือมีครรภ์เข้าไปอย่างเด็ดขาดและตลอดช่วงเวลาของการทำพิธี จะต้องมีการบวงสรวงลงเลขยันต์ทุกขั้นตอน ส่วนพิธีกวนข้าวทิพย์ ต้องมีการเตรียมข้าวของต่างๆ จำนวนมาก อาทิ นม เนย ข้าวตอก น้ำนม น้ำอ้อย น้ำผึ้ง มะพร้าว งา ถั่วต่างๆ
ด้วยกรรมวิธีต่างๆ เหล่านี้ ทำให้พิธีกวนข้าวทิพย์เต็มไปด้วยความศักดิ์สิทธิ์ เชื่อกันว่า หากได้นำข้าวทิพย์ไปรับประทานหรือบูชา ย่อมเกิดมงคลต่อชีวิตเป็นอย่างยิ่ง อย่างไรก็ตาม แม้จะเป็นพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธิ์แต่ขั้นตอนและกระบวนการสรรหาคนมากวนที่ยุ่งยาก ทำให้ประเพณีกวนข้าวทิพย์ค่อยๆ หายไป
วัดพิชยญาติการาม หรือวัดพิชัยญาติ เขตคลองสาน กรุงเทพฯ เป็นหนึ่งในเพียงไม่กี่วัดของประเทศไทยที่ยังคงอนุรักษ์พุทธประเพณีโบราณในการกวนข้าวมธุปายาส เป็นประจำทุกปี ในช่วงวันวิสาขบูชา
ปีนี้กำหนดจัดขึ้นวันที่ 26, 27 และ 29 พ.ค. ซึ่งในวันที่ 26 พ.ค. เวลา 16.00 น. จะมีพิธีเจิมกระทะ โดยสมเด็จพระพุทธชินวงศ์ (สมศักดิ์ อุปสโม) เจ้าอาวาสวัดพิชยญาติการาม กรรมการมหาเถรสมาคม และเจ้าคณะใหญ่หนกลาง เป็นประธานในพิธี
วันที่ 27 พ.ค. เวลา 09.00 น. สมเด็จพระพุทธชินวงศ์ เป็นประธานประกอบพิธีใส่เครื่องปรุง และวันที่ 29 พ.ค. ซึ่งตรงกับวันวิสาขบูชา ตรงเวลา 08.30 น. จะมีพิธีสมาทานศีล 8 ฟังโอวาทธรรมจากสมเด็จพระพุทธชินวงศ์ เวลา 09.30 น. พิธีถวายมหาสังฆทานข้าวมธุปายาส เวลา 13.00-16.30 น. ปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน และเวลา 17.30 น. ทำวัตรเย็น เจริญพระพุทธมนต์อุปปาตสันติคาถามหาสันติงหลวง ร่วมเวียนเทียน เนื่องในวัน วิสาขปุณณมี
พุทธศาสนิกชนผู้มีจิตศรัทธา สามารถร่วมเป็นเจ้าภาพกวนข้าวมธุปายาสได้ กระทะละ 25,000 บาท เจ้าภาพมหาสังฆทานข้าวมธุปายาส กระทงละ 2,000 บาท เจ้าภาพกระปุกใหญ่ 1 กระปุก 100 บาท เจ้าภาพกระปุกเล็ก 3 กระปุก 100 บาท หรือร่วมบริจาคได้ที่ธนาคารไทยพาณิชย์ ชื่อบัญชี วัดพิชยญาติการาม เลขบัญชี 037-2544-798
โดยการร่วมบุญในครั้งนี้จะนำไปจัดสร้าง โรงทาน สำหรับผู้มาถือศีลปฏิบัติธรรมทุกวันเสาร์/อาทิตย์ และคอร์สประจำเดือนเดือนละ 10 วัน ที่วัดพิชยญาติการามวรวิหาร เขตคลองสาน กรุงเทพฯ
สอบถามรายละเอียดได้ที่ พระครูวิศิษฏ์สร การ (พระครูไทย) โทร.08-8565-1915 พระสมุห์จีรพัฒน์ อานันโท โทร.09-3915-3995 พระพิรุณฤทธิ์ นิปโก โทร.08-4571-9521 หรือติดต่อสำนักงานวัดพิชยญาติการาม โทร.0-2438-1738
