นกสองหัว
ว่าไทยเป็น “นกสองหัว” กรณียูเครน-รัสเซีย สงสัยที่มาของวลีนี้
ลีลา
ตอบ ลีลา
คำตอบนำมาจากบทความ “ข้อสันนิษฐาน” สำนวน “นกสองหัว” มาจากตราแผ่นดินของรัสเซีย หรือ “สัญลักษณ์ของฟอลคอน?” โดย ผิน ทุ่งคา
อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว ได้เคยเล่าไว้ในศิลปวัฒนธรรม เมื่อ สิบกว่าปีก่อนว่า “นกสองหัว” สำนวนไทยที่แปลว่า การทำตัวฝักใฝ่อยู่สองฝ่ายที่ไม่ค่อยถูกกัน เปรียบว่าเป็นการกระทำของ คนที่ไม่จริงใจกับใคร และไม่น่าไว้วางใจนั้น น่าจะมีที่มาจาก ตรานกอินทรีสองหัว ซึ่งเป็นตราแผ่นดินของรัสเซียที่ใช้มาตั้งแต่ยุคจักรวรรดิ
ปราชญ์เมืองเพชรให้เหตุผลในครั้งนั้นว่า คำคำนี้น่าจะเป็น คำใหม่ เพราะไม่เห็นในเอกสารเก่า และพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถานก็ไม่ได้อธิบายอะไรไว้ จึงเป็นไปได้ว่า สำนวนนี้เพิ่งมีมาเมื่อราวสมัยรัชกาลที่ 5 หลัง “ซาเรวิช” หรือพระเจ้าซาร์นิโคลาสที่ 2 สมัยที่ทรงดำรงตำแหน่งเป็นมกุฎราชกุมารเสด็จมาเมืองไทย (หรือสยามตามนามสมัยนั้น) ซึ่งทางราชสำนักไทยก็ได้ทำการต้อนรับพระองค์อย่างยิ่งใหญ่
อาจารย์ล้อมเชื่อว่า การประดับประดาถนนในสมัยนั้นน่าจะต้องตกแต่งด้วยผืนธงที่มีตราแผ่นดินของรัสเซียประกอบ ทำให้ตรา “นกสองหัว” ถูกพบเห็นโดยประชาชนชาวไทยอย่างแพร่หลาย และอาจถูกใช้เป็นสำนวนเป็นลำดับต่อมา
แต่พอถึงปี 2555 อาจารย์ล้อมเล่าว่า ท่านได้พบสำนวนนี้ในเรื่องขุนช้างขุนแผน ซึ่งแต่งมาก่อนที่ซาเรวิชจะเสด็จเมืองไทยแน่ๆ ดังนั้นการสันนิษฐานที่ว่าสำนวน “นกสองหัว” มาจากการที่คนไทยได้เห็นตราแผ่นดินของรัสเซียน่าจะไม่ถูก คนไทยน่าจะได้เห็นตรานี้มานานตั้งแต่สมัยอยุธยาโดยเฉพาะในสมัยของพระนารายณ์ที่มีบาทหลวงเข้ามาเป็นจำนวนมาก และตรานกสองหัวก็อาจ ถูกใช้ในบรรดาชาวคริสต์เพื่อบ่งบอกว่าเป็นคนเข้ารีตเหมือนกัน คนไทยสมัยนั้นจึงให้สมญาพวกเข้ารีตว่าเป็น “นกสองหัว”
ผู้เขียน (ผิน ทุ่งคา) เห็นว่าข้อสันนิษฐานของอาจารย์ล้อมมีข้อน่าสงสัย เพราะสัญลักษณ์นกสองหัว แม้จะเป็นที่แพร่หลายในยุโรปและเอเชียกลาง แต่ในทางตะวันตกสัญลักษณ์นี้มักใช้ในฝ่ายอาณาจักรมากกว่าฝ่ายศาสนจักร ต่างจากออร์ทอดอกซ์ที่มักใช้สัญลักษณ์นี้ในทางศาสนาด้วย จึงไม่น่าที่บาทหลวงที่มาจากโลกตะวันตกอย่างฝรั่งเศสจะเอาสัญลักษณ์นกสองหัวมาให้คนที่เข้ารีตใช้เพื่อสื่อถึงการเป็นพวกเดียวกัน
แต่ความเป็นไปได้ที่สัญลักษณ์นกสองหัวจะเข้ามาในยุค พระนารายณ์ก็มีอยู่ เพียงหากเป็น “ออกญาวิไชเยนทร์” หรือ คอนสแตนติน ฟอลคอน จะมีความเป็นไปได้มากกว่า เพราะชื่อตระกูลก็บอกอยู่แล้วว่าเป็น “นกอินทรี” และยังเป็นชาวกรีก ย่อมคุ้นเคยกับสัญลักษณ์นี้ที่แพร่หลายมานาน และเป็นตราสัญลักษณ์แห่งจักรวรรดิไบแซนไทน์ซึ่งเคยมีศูนย์กลางอยู่บน ดินแดนของชาวกรีก ก่อนที่รัฐอื่นๆ โดยเฉพาะรัสเซีย จะนำไปใช้เพื่อสื่อถึงความสืบเนื่องจากจักรวรรดิโรมันตะวันออกอันยิ่งใหญ่
ดังนั้น หากออกญาวิไชเยนทร์จะหาสัญลักษณ์ประจำตัว สักอันจึงน่าจะมองหา “นกอินทรี” ซึ่งสื่อถึงรากตระกูลได้ดี…หากท่านออกญาจะถูกเรียกว่าเป็นพวก “นกสองหัว” ด้วยเหตุนี้ และคำคำนี้จะถูกใช้สื่อความหมายเชิงลบในสมัยต่อมาก็ฟัง ดูเข้าเค้า แต่นั่นก็เป็นเพียงข้อสันนิษฐาน ยังไม่มีหลักฐานใดยืนยันเป็นข้อสรุปได้
