จากข้อมูลเชิงสถิติของสำนักงานเกษตรจังหวัดพัทลุง ระบุว่า ข้าวสังข์หยด ซึ่งเป็นข้าวพื้นเมือง และได้รับการจดทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (จีไอ) เป็นรายแรกของประเทศนั้น ปัจจุบันมีพื้นที่ปลูกลดลง ซึ่งก่อนหน้านั้น พื้นที่ปลูกข้าวสังข์หยดของจังหวัดพัทลุง มีมากถึง 30,000 ไร่ และพบว่าปลูกมากในพื้นที่อำเภอเมือง อำเภอควนขนุน และอำเภอปากพะยูน
จากข้อมูลของสำนักงานเกษตรจังหวัดพัทลุง ทำให้ทราบว่า การลดพื้นที่ปลูกข้าวสังข์หยด ซึ่งถือเป็นปัญหาในเชิงการอนุรักษ์ข้าวพื้นเมืองสายพันธุ์ดี มีผลสืบเนื่องมาจากหลายสาเหตุ ปัญหาหนึ่งคือผลผลิตต่อไร่ของข้าวสังข์หยดน้อย เมื่อเทียบกับข้าวสายพันธุ์ทั่วไป ยิ่งเมื่อรัฐบาลออกมาตรการประกันราคาข้าว และโครงการจำนำข้าว ยิ่งทำให้เกษตกรส่วนใหญ่บ่ายหน้าไปปลูกข้าวสายพันธุ์อื่นแทน อย่างไรก็ตาม การลดพื้นที่ปลูกข้าวสังข์หยดลงนั้น ยังพบด้วยว่า การส่งเสริมให้ปลูกยางพาราและปาล์มน้ำมัน ซึ่งอัตราการต่อรองราคาในทางการตลาดมีสูงกว่า ทำให้เกษตรกรส่วนหนึ่งเห็นพ้อง ตัดสินใจปรับพื้นที่นาเป็นสวนยางพาราและสวนปาล์มน้ำมันแทน
แต่ยังคงมีเกษตรกรอีกหลายกลุ่มที่พยายามคงเอกลักษณ์ของข้าวสังข์หยดในพื้นที่จังหวัดพัทลุงไว้ โดยเฉพาะกลุ่มวิสาหกิจชุมชนบ้านเขากลาง หมู่ 13 ตำบลปันแต อำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง ซึ่งถือได้ว่า เป็นกลุ่มวิสาหกิจขนาดใหญ่ มีความตั้งใจและมุ่งมั่นในการส่งเสริมและสนับสนุนทุกด้าน เกี่ยวกับข้าวสังข์หยด
กลุ่มวิสาหกิจชุมชนบ้านเขากลาง เดิมเป็นเพียงกลุ่มออมทรัพย์เล็กๆ ที่ตั้งขึ้นเพื่อออมเงินสำหรับชุมชน แต่เพิ่มจำนวนสมาชิกขึ้น เมื่อมีโรงสีข้าวเป็นของกลุ่มเอง และเพิ่มจำนวนสมาชิกจากกลุ่มออมทรัพย์เล็กๆ ที่มีเพียง 55 คน เป็น 104 คน ในปี และมีสมาชิกลาออกจากกลุ่มไปบ้าง มีหุ้นทั้งสิ้นประมาณ 500,000 หุ้น ราคาหุ้นละ 100-2,000 บาท
จากกลุ่มออมทรัพย์เล็กๆ เติบโตและขยายฐานกลุ่มขึ้นเป็นกลุ่มวิสาหกิจชุมชน เพราะปัจจัยเพียง 2 เหตุ คือ ความลำบากของเกษตรกรผู้ปลูกข้าวสังข์หยด ถูกเอารัดเอาเปรียบจากพ่อค้าข้าวคนกลาง กดราคารับซื้อ เกษตรกรหลายรายถอดใจ ปรับเปลี่ยนจากการทำนาเป็นพืชชนิดอื่น หรือไม่ก็เลือกข้าวสายพันธุ์อื่นที่ให้ผลผลิตต่อไร่สูง และปลูกได้ไม่น้อยกว่าปีละ 2 ครั้ง รวมถึงเงินออมของกลุ่มออมทรัพย์ที่มีเหลือมากหลายล้านบาท จึงมีแนวคิดนำมารับซื้อข้าวจากเกษตรกรผู้ปลูกข้าวสังข์หยดด้วยกันเอง เพื่อช่วยเหลือเกษตรกร
นับว่าเป็นโอกาสอันดีของกลุ่มวิสาหกิจชุมชนบ้านเขากลาง ในปี 2546 ที่เริ่มจัดตั้งกลุ่มวิสาหกิจชุมชน รับซื้อข้าวจากเกษตรกรแทนพ่อค้าคนกลาง โดยให้ราคารับซื้อสูงที่สุดของราคาตลาด ทั้งนี้ เพื่อให้มีอำนาจต่อรองราคากับพ่อค้าคนกลางได้มากขึ้น โดยได้รับการสนับสนุนจากผู้ว่าราชการจังหวัด มอบหมายให้สหกรณ์จังหวัดเป็นผู้ดูแล มีการจัดหางบประมาณจัดซื้อวัสดุอุปกรณ์ สร้างโรงสีขนาด 12 ตันต่อวัน เครื่องอบลดความชื้นขนาด 30 ตันต่อวัน และได้รับการสนับสนุนจากโครงการเอสเอ็มแอล สร้างโรงเรือนเก็บข้าวเปลือก โดยกลุ่มรับซื้อข้าวเปลือกราคาเกวียนละ 1.3 หมื่นบาท พอสิ้นปีมีเงินปันผลให้อีก ส่งให้สมาชิกมีรายได้เพิ่มขึ้นด้วย
เกือบ 10 ปีเต็ม วันนี้กลุ่มสหกรณ์ออมทรัพย์เพื่ออนุรักษ์ข้าวพันธุ์พื้นเมือง ประสบความสำเร็จเป็นที่ยอมรับของผู้บริโภค กับผลิตภัณฑ์ “ข้าวสังข์หยดเมืองพัทลุง” ยี่ห้อ “เขากลาง” เพราะนอกจากให้คุณค่าทางโภชนาการสูงแล้ว ทุกขั้นตอนการผลิตตั้งแต่เตรียมดิน คัดสรรเมล็ดพันธุ์ ใส่ปุ๋ย สี บรรจุถุง ผ่านการควบคุมจากศูนย์วิจัยพันธุ์ข้าวพัทลุง ผ่านระบบจัดการคุณภาพปฏิบัติทางการเกษตรที่ดีสำหรับพืช (Good Agriculture Practice :GAP) และนับเป็นข้าวพันธุ์แรกของไทยที่ขึ้นทะเบียนเป็นสินค้าบ่งชี้ภูมิศาสตร์ (Geographical Indications : GI) เพื่อคุ้มครองตามกฎหมายในสิทธิชุมชนผู้ผลิตอีกด้วย
คุณสมบัติเหล่านี้ทำให้ข้าวสังข์หยดพัทลุงได้รับความนิยมจากผู้บริโภคที่ใส่ใจในเรื่องสุขภาพรวดเร็ว จนทำให้กลุ่มไม่สามารถกระจายสินค้าให้ผู้บริโภคได้อย่างทั่วถึง แต่ก็ได้รับความช่วยเหลือจากผู้ว่าราชการจังหวัด จัดหาช่องทางการจำหน่ายเพิ่มขึ้น เช่น ศูนย์โอท็อปพัทลุง ที่ทำการ อบจ.ไปรษณีย์จังหวัด ม.เกษตรศาสตร์ กรุงเทพฯ และได้รับการสนับสนุนจากห้างเทสโก้ โลตัส สาขาพัทลุง ให้วางจำหน่ายด้วย
ต้นขนุนเป็นพืชที่ออกผลบริเวณโคนต้นและโคนกิ่ง “การตอกลิ่มไม้ฝาง” เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ใช้บังคับให้ต้นขนุนออกผลตามตำแหน่งที่ต้องการ เริ่มจากเลือกต้นขนุนอายุ 3-5 ปี ที่พร้อมให้ผลผลิต จากนั้นเหลาแก่นฝางให้มีขนาดและรูปร่างเช่นเดียวกับไม้จิ้มฟัน ตอกทำมุมฉากกับเปลือกต้นขนุน เมื่อถึงเนื้อไม้ตอกต่อไปไม่ได้แล้ว ให้หักก้านส่วนที่เหลือทิ้ง ทารอยแผลด้วยปูนแดง ป้องกันเชื้อโรคไม่ให้เข้าไปตามรอยแผล วิธีตอกลิ่มไม้ฝางสามารถบังคับให้ขนุนออกดอกติดผลบริเวณดังกล่าวได้ แต่ไม่สามารถบังคับให้ออกผลได้ในเวลาจำกัด ต้องคอยจนถึงฤดูที่ให้ผลคือ ครบรอบของการติดผลเท่านั้น บางครั้งต้องใช้เวลาหลายเดือนก็มี คุณลุงไสว ศรียา ปราชญ์ชาวบ้านในพื้นที่อำเภอองครักษ์ จังหวัดนครนายก ซึ่งเป็นผู้เผยแพร่องค์ความรู้ดังกล่าว ได้บอกกับผู้คนที่สนใจว่า วิธีตอกลิ่มไม้ฝางบังคับให้ขนุนออกผลนั้นเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบทอดมาตั้งแต่รุ่นบรรพบุรุษ ก่อนหน้านี้ คุณลุงไสวเคยทดลองนำไม้ไผ่เสียบลูกชิ้น และไม้ชนิดอื่นๆ มาทดลองตอกต้นขนุน แต่ก็ไม่ได้ผลเหมือนกับการใช้แก่นฝาง สาเหตุที่แก่นไม้ฝางช่วยให้ขนุนติดลูกได้นั้น เกิดจากในไม้แก่นไม้ฝางมีสารชนิดห
ดินที่ดีถือเป็นหัวใจสำคัญของการทำเกษตรที่มีคุณภาพ ซึ่ง “แกลบหมัก” เป็นหนึ่งในตัวช่วยที่เกษตรกรหลายคนเลือกใช้ในการบำรุงดิน เพราะไม่เพียงแต่ช่วยเพิ่มความร่วนซุย ยังเสริมสร้างโครงสร้างดินให้แข็งแรง เพิ่มสารอาหารและความชุ่มชื้นให้กับพืชอย่างยาวนานอีกด้วย ทำความรู้จัก “แกลบดิบ” คืออะไร เป็นวัสดุเหลือทิ้งที่ได้จากกระบวนการสีข้าวเปลือกซึ่งทำให้เกิดเศษของเปลือกข้าวออกมา มีลักษณะสีเหลืองทอง สีเหลืองอ่อน สีน้ำตาลแดงขึ้นอยู่กับสายพันธุ์ข้าว ในแกลบจะประกอบด้วยสารอินทรีย์ และซิลิกา ปริมาณสารอินทรีย์จะประกอบด้วยธาตุคาร์บอนประมาณร้อยละ 51 ออกซิเจนร้อยละ 42 ส่วนที่เหลือจะเป็นไฮโดรเจน และไนโตรเจน ส่วนซิลิกาจะพบมากบริเวณผิวนอกของแกลบจึงทำให้แกลบมีความแข็งสูงสามารถนำมาใช้เป็นวัสดุขัดผิวได้ แกลบหมักช่วยบำรุงอะไร? แกลบหมักเป็นผลผลิตจากการนำแกลบที่เหลือจากการสีข้าวไปหมักกับสารอินทรีย์ต่างๆ เช่น ปุ๋ยคอก เศษใบไม้ หรือแม้กระทั่งน้ำหมักชีวภาพ กระบวนการหมักนี้จะช่วยย่อยสลายแกลบให้เป็นอินทรียวัตถุที่มีประโยชน์ต่อดินมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะดินที่มีความแข็งกระด้าง หรือดินที่ขาดสารอาหาร แกลบหมักมีธาตุอาหารสำคัญ เช่น ไนโ
เมื่อสิบกว่าปีก่อน “พี่จอบ” วันชัย ตันติวิทยาพิทักษ์ คอลัมนิสต์ชื่อดัง และ “พี่อ้อย” ดร.สรณรัชฎ์ กาญจนะวาณิชย์ สองสามีภรรยาเริ่มรู้สึกว่าเมืองกรุงไม่น่าอยู่แล้ว พืชอาหารในท้องตลาดปัจจุบันมีสารอาหารน้อยกว่าเมื่อ 70 ปีก่อนหลายเท่า เกิดจากความเสื่อม ดินที่ปุ๋ยเคมีทำลาย ส่งผลกระทบต่อห่วงโซ่อาหาร ทำให้คุณภาพสารอาหารลดลง “พี่จอบ” และ “พี่อ้อย” ตัดสินใจซื้อผืนนาแปลงหนึ่งที่ทุ่งน้ำนูนีนอย ในอำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อเป็นแหล่งผลิตอาหารปลอดภัยเลี้ยงตัวเอง และแบ่งปันให้คนรอบข้าง เมื่อตั้งใจทำเกษตรอินทรีย์ ภาระกิจแรกคือ การฟื้นฟูผืนดินให้ปลอดภัยจากสารเคมี ก่อนจะลงมือปลูกพืชผลทางการเกษตรแบบอินทรีย์อย่างจริงจังกับชาวบ้าน ทุ่งน้ำและไร่นาเกษตรอินทรีย์นูนีนอยเป็นศูนย์ฟื้นฟูความสัมพันธ์กับธรรมชาติ มุ่งอนุรักษ์ธรรมชาติให้อยู่รอดต่อไปถึงลูกหลาน ทุ่งน้ำนูนีนอยเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำสร้างขึ้นใหม่ในปี 2561 ท่ามกลางนาระบบเหมืองฝายโบราณและปล่อยให้ธรรมชาติและสัตว์ป่าฟื้นตัวขึ้นมาเอง เพื่ออนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพในพื้นที่ผลิตอาหารแล้ว ทุ่งน้ำนูนีนอย ใช้วิธีบำบัดน้ำตามธรรมชาติ ด้วยการขุดบ่อน้ำหล
ปลูกผักสิ่งที่ต้องกังวลทำให้ผลผลิตเสียหายได้ นั่นก็คือ “แมลงศัตรูพืช” ที่สร้างความเสียหายคอยกัดกิน ราก ลำต้น ใบ ดอก ผล ดูดกินน้ำเลี้ยงจนผลและใบหงิกงอ เป็นพาหะนำพาเชื้อไวรัสจากอีกต้นสู่อีกต้นหนึ่ง จนไม่สามารถเก็บเกี่ยวมาบริโภคได้ วิธีธรรมชาติที่ป้องกันแมลงศัตรูพืช โดยไม่ใช้สารเคมีคือ การปลูกพืชหลากหลายชนิดผสมผสานในแปลงเดียวกัน โดยปลูกพืชที่มีกลิ่นฉุน ร่วมอยู่ในแปลงเดียวกัน พื้นที่จำกัดก็สามารถปลูกได้ โดยในแปลงผักที่ปลูกอาจจะมีผักอายุหลายปีเป็นโครงเอาไว้ เช่น เคล โรสแมรี่ และปลูกผักล้มลุกแทรกลงไป เช่น ผักกวางตุ้ง ผักสลัด เป็นต้น พืชที่มีคุณสมบัติช่วยไล่แมลงศัตรูพืชได้ ส่วนใหญ่มักเป็นพืชที่มีกลิ่นฉุน เนื่องจากในพืชเหล่านี้มีน้ำมันหอมระเหยที่สามารถช่วยไล่แมลงศัตรูพืชออกไปได้ โดยจะเป็นพืชตระกูลผักสวนครัว เช่น โหระพา ตะไคร้ สะระแหน่ ฟ้าทะลายโจร เป็นต้น เป็นเพียงส่วนหนึ่งเท่านั้น แต่ถึงยังไงเกษตรกรต้องดูแลควบคู่เพื่อให้ผลผลิตมีคุณภาพ หลายๆ คนอาจจะได้ยิน “ผักคู่หู” ปลูกคู่กัน ช่วยไล่ศัตรูให้กันและกัน ปลูกคู่กัน จะส่งผลให้ผักเจริญเติบโต จากงานวิจัยในต่างประเทศที่ทดลองปลูกผักคู่หู พบว่าผักเหล่า
